ΟΔΥΣΣΕΑ ΣΠΑΧΗ[1]

 ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟ “ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΒΑΝ ΙΛΙΤΣ” ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ ΤΟΛΣΤΟΪ.

Ο Ιβάν Ίλιτς, ο ήρωας της ομώνυμης νουβέλας του Λέοντος Τολστόι, περιγράφεται από το συγγραφέα ως ένας σχολαστικός και φιλόδοξος εφέτης περιφερειακών δικαστηρίων. Όταν, όμως, αυτός έρχεται αντιμέτωπος απρόσμενα με μία ανίατη ασθένεια, όλες οι βεβαιότητες του ανατρέπονται.  Μαζί με την προοπτική του θανάτου του αντιμετωπίζει και τις βασανιστικές αμφιβολίες του για την παρουσία του στην τριπλή σκηνή του βίου του: υπηρεσία, οικογένεια, κοινωνία.  Για την επαγγελματική σταδιοδρομία του δεν είχαν εκφραστεί ορατές αμφισβητήσεις, αφού ο Ιβάν Ίλιτς διεκπεραίωνε τυπικά τις υποθέσεις που του είχαν ανατεθεί.  Έτσι ,που να μην μπορεί τίποτε να φρενάρει την ανέλιξη στη δικαστική καριέρα του.Εξαιτίας αυτού του κομφορμισμού απέφευγε επιμελώς να δυσαρεστήσει εκείνους, που είχαν επιρροή και ισχύ.  Ωστόσο, για τον Τολστόι, η μνήμη του αιώνιου χρόνου είναι ο τελικός κριτής κάθε πράξης ή παράλειψης.  Ο κάποτε φιλάρεσκος δημόσιος λειτουργός έγινε ξαφνικά ο αξιολύπητος ασθενής, που διαπίστωσε με τρόμο πως το αξίωμά του δεν τον καθιστά απρόσβλητο από τις δυσάρεστες εκπλήξεις της ζωής.  Ο συγγραφέας αναπτύσσει, σε αυτό το πλαίσιο, με μια απόμακρη συμπόνια, τις λεπτομέρειες από τα μαρτύρια, που το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας υφίσταται στο κατώφλι του σωματικού τέλους του.  Επιπλέον, αποδίδει τον ήρωα ως στοιχειωμένο από διλήμματα και αμφιβολίες για όλο το φάσμα της δραστηριότητάς του.  Η υπηρεσιακή ιδιότητα του δύστυχου Ιβάν Ίλιτς είναι ένα πρόσχημα για να ξεδιπλώσει ο συγγραφέας ,σε αρχικό επίπεδο, το δίλημμα της δικαιοσύνης και ,εν τέλει, την επικράτηση της ασημαντότητας έναντι του ουσιώδους και σημαντικού.

Σε πρώτη ανάγνωση, λοιπόν, το αφήγημα του Τολστόι φαίνεται να οδηγεί τον αναγνώστη στο βασανιστικό ζήτημα της αποδοχής του θανάτου.  Αλλά, ο συγγραφέας αναπτύσσει την αφηγηματική ροή σε παράλληλα ποτάμια νοημάτων.  Υπό την απειλή του σωματικού τέλους, όλες οι ψευδαισθήσεις του Ιβάν Ίλιτς χάνουν την απατηλή λάμψη τους.  Για το λόγο αυτό οι απόλυτες αβεβαιότητες του κάμπτονται και το γεγονός τούτο κομίζει και την παράλληλη αμφιβολία για τη διαδρομή του προσωπικού ,οικογενειακού και επαγγελματικού βίου του με τις συνεχείς προσμονές για επιβράβευση. Με την ανακοίνωση, όμως, του θανάτου του τερματίζονται οι προσδοκίες για προαγωγές του στην υπηρεσία.  Αυτές αφορούν, πλέον μόνο τους συναδέλφους του ,οι οποίοι έχουν κάθε λόγο να εποφθαλμιούν την αμετάκλητη μετάταξη του Ιβάν Ίλιτς προς την ανυπαρξία. Για την αρμονική δε σύνδεση του συγγραφικού σχεδίου του, ο Λέων Τολστόι επιλέγει να ξεκινήσει την αφήγηση του με ένα «ταπεινό» ζήτημα δικαστικής αρμοδιότητας.

Συγκεκριμένα, ο τελευταίος κριτής των πάντων, ο θάνατος και η ακόλουθη αυτού μνήμη της αιωνιότητας, συμπίπτουν στην περίπτωση του Ιβάν Ίλιτς με ένα δίλημμα των συναδέλφων του δικαστών.  Κατά την άτυπη διάσκεψη δικαστών και εισαγγελέα σχετικά με μια δύσκολη υπόθεση, «την υπόθεση Καρασόφσκι», παρουσιάζεται μια διχογνωμία αναφορικά με την αρμοδιότητα του δικαστηρίου.  Κι αυτό υποδαυλίζει τις εντάσεις και τις διαφωνίες των δικαστών μέσα σε ένα γραφείο λίγο μετά τη διακοπή της συνεδρίασης για την «υπόθεση Μελβίνσκι».  Μέσα στην έξαψη τούτης της αντιπαράθεσης ανακοινώνεται και ο θάνατος του δικαστή Ιβάν Ίλιτς, του συναδέλφου τους.  Η μακάβρια είδηση συνδυάζεται «εντελώς τυχαία» , ως δίδυμο γεγονός, με το δίλημμα των συναδέλφων του για την αρμοδιότητα του δικαστηρίου τους. O Τολστόι ήθελε να υπογραμμίσει πως εκείνο που συνιστά ένα θεμελιώδες γνώρισμα στην απονομή της δικαιοσύνης, το δίλημμα και η αμφιβολία, συνοδεύει το δικαστή μέχρι το τέλος και το θάνατο. Αλλά και το αντίστροφο, οι συνάδελφοι του Ιβάν Ίλιτς που θα συνεχίσουν το δικαστικό έργο του, θα ξεκινήσουν με την επίλυση ενός διλήμματος, δηλαδή για τον αν έχουν ή όχι αρμοδιότητα να δικάσουν.

Ο Τολστόι συνδέει το προαναφερόμενο δίλημμα δικαστικής αρμοδιότητας με το θάνατο του δικαστή Ιβάν Ίλιτς, γιατί θέλει να προετοιμάσει τους αναγνώστες του για το δίπολο ανθρώπινης και θείας δίκης. Διότι, αν και το ζήτημα της αρμοδιότητας για την εκδίκαση της υπόθεσης είναι έργο της ανθρώπινης δικαιοσύνης, εντούτοις η αποφασιστική «αρμοδιότητα» για την ανθρώπινη τύχη ευρίσκεται έξω από τις δικαστικές αίθουσες. Η αντίστιξη ,όμως, μεταξύ του διλήμματος για τη δικαιοδοσία του δικαστηρίου και της αγγελίας του θανάτου παραπέμπει στην υποψία της ματαιότητας της προσπάθειας για την ανθρώπινη δικαιοσύνη.  Τι σημασία έχει η επίλυση ενός δικαστικού διλλήματος, όταν η ανθρώπινη διαδρομή κρίνεται στην ουσία της με διαφορετικό τρόπο;  Συνεπώς, ο συγγραφέας θέλει, μάλλον, με τον τρόπο αυτό, να ειρωνευθεί την αυτοπεποίθηση των δικαστών που ερίζουν για την αρμοδιότητα τους σε χρόνο κατά τον οποίο έξω , στην πραγματική ζωή, τίθενται άλλα διλλήματα. Άλλωστε, και για τον ίδιο τον Ιβάν Ίλιτς, το δίλημμα ανάμεσα στην υπηρεσιακή αναρρίχηση και στο βίωμα της αληθινής ζωής τέθηκε κάπως αργά , όταν ,πια, αντιμετώπιζε ανεπίστρεπτα την προοπτική του τέλους του βίου του.  Γιατί μόνο τότε αντιλήφθηκε ότι η ζωή χανόταν κάτω από τα πόδια του, ενώ ο ίδιος είχε την ψευδαίσθηση πως με τα ίδια πόδια ανέβαινε την σκάλα της υπηρεσιακής και κοινωνικής ανέλιξης.

Το δίλημμα, επομένως, του Ιβάν Ίλιτς γίνεται αντιληπτό μέσα από τις πνευματικές αναταράξεις ,που επιφέρει η προοπτική του θανάτου του.  Κι αυτό είχε άμεση συνάφεια με την αμφιβολία του για το εάν η ζωή του και η ίδια η στάση του ως δικαστή ήταν η δέουσα.  Όπως προαναφέρθηκε, κατά την αντιμετώπιση της προοπτικής του βιοτικού τέλους του, ένα τραγικό δίλημμα ταλάνιζε τον Ιβάν Ίλιτς.  Μήπως η τυπικότητα που χαρακτήριζε την υπηρεσιακή συμπεριφορά του δεν ήταν σε αρμονία με το ορθό και το δίκαιο.  Ήταν ,άραγε, αυτή η σχολαστικότητα ένας μεταμφιεσμένος τρόπος υποταγής στις επιθυμίες των υψηλά ιστάμενων;  Ο Ιβάν Ίλιτς συναρτά το δίλημμα του αυτό με την ανάγκη για αντίσταση και ανθεκτικότητα του ίδιου απέναντι στην καταπιεστική ιεραρχία και στους ισχυρούς αξιωματούχους, που δεν ήταν πάντοτε με την πλευρά του δικαίου.  Τώρα, πια, ήδη αντιμέτωπος με την αύρα του θανάτου, είναι σχεδόν βέβαιος ότι αυτό δίλημμα τελικά λύθηκε με εσφαλμένο τρόπο από τον ίδιο, δηλαδή με υπεκφυγές, ψευδαισθήσεις και δειλία.  Η λανθασμένη επίλυση του υπηρεσιακού διλήμματος παραπέμπει και στη σφαλερή πορεία της ζωής του. Ο Ιβάν Ίλιτς συνειδητοποιεί με οδύνη πως υπερασπίσθηκε κενοδοξίες και ότι αγωνίσθηκε για ασημαντότητες, ενώ το ουσιαστικό και το σημαντικό ξέφευγε μέσα από τα χέρια του.  Ο Ιβάν Ίλιτς του Τολστόι, λοιπόν, είναι λίγο πριν το θάνατό του ένας τραγικός ήρωας. Οι ισχυροί πόνοι της αρρώστιας του συνοδεύονται από ένα ψυχικό άλγος, που δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί.  Ο Ιβάν Ίλιτς συντρίβεται από την αδυσώπητη πραγματικότητα.  Διότι ,πλέον, δεν έχει τα χρονικά περιθώρια να διορθώσει και να ζήσει με τρόπο ωφέλιμο για τον ίδιο και τους άλλους που συναναστράφηκε.

Ο συγγραφέας, κατ’ ακολουθία, τοποθετεί σκόπιμα τον ήρωα του να προβαίνει λίγο πριν το θάνατό του σε έναν αρνητικό απολογισμό.  Ένας δικαστής που ήταν τόσο κομφορμιστής είναι φυσικό να δώσει αρνητικό πρόσημο και σε όλο το φάσμα της υπόλοιπης ζωής του.  Γιατί ο βίος του τραγικού ήρωα περιστρεφόταν γύρω από την υπηρεσία του και ήταν φυσικό να ταυτίζει τις υπηρεσιακές επιτυχίες του με την προσωπική καταξίωσή του.  Η τυπική τελετουργία που λειτουργήματός του, ο φόβος που επέσυρε η εξουσία του και η επιφανειακή επισημότητα της εργασίας του δεν τον άφηναν να θέσει το καίριο ερώτημα : είναι πράγματι δίκαιος;  Έπρεπε να τον συντρίψει η ασθένεια για να αντιληφθεί την πραγματικότητα.  Όπως ένας εξαρτημένος , ο Ιβάν Ίλιτς είχε εξομοιώσει τη ζωή με την εξουσία.  Με την ψευδαίσθηση, όμως, αυτή απόδιωχνε τα πραγματικά διλήμματα που θέτει η ουσιαστική απονομή του δικαίου,  η οποία είναι κάτι διαφορετικό από την επιβολή της εξουσίας.  Για τον Λέοντα Τολστόι, άλλωστε, όπως εμφαίνεται από την ανάγνωση της νουβέλας του, δικαιοσύνη σημαίνει αντίσταση στην αλαζονεία του ισχυρού.

Επομένως, ο συγγραφέας ξεκαθαρίζει με ένα σαρκαστικό τρόπο ότι τα διλήμματα που θέτει η ορθή απονομή του δικαίου ουδεμία συνάφεια έχουν με την επιβολή των καθεστωτικών επιθυμιών.  Οι τελευταίες ανασύρονται με την αναγγελία του θανάτου του Ιβάν Ίλιτς και την συνακόλουθη διαπάλη για την κατάληψη της κενής θέσης.  Τότε αναδεικνύεται σε όλο το πραγματικό μέγεθος της η ιδιοτελής αντιμετώπιση του θανάτου του Ιβάν Ίλιτς από τους συναδέλφους του, οι οποίοι ορέγονται ένα κέρδος στην υπηρεσιακή τους εξέλιξη. Αποκαλύπτονται τα πιο άγρια ένστικτα του ανθρώπινου εγωισμού όταν όλοι αποζητούν ένα όφελος από αυτήν την αναπάντεχη απώλεια.  Για να δικαιωθεί η ρήση των Λατίνων:«Homo hominis lupus».Ποιος θα πάρει την θέση του Ιβάν Ίλιτς;  Ιδού τα καιροσκοπικά διλήμματα των εξουσιαστικών μηχανισμών, που, διαχρονικά, καμία σχέση δεν έχουν με την απονομή της δικαιοσύνης.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.Λέοντος Τολστόι, «Ο Θάνατος του Ιβάν Ίλιτς», εκδόσεις Ροές, Αθήνα 2014,

2.Κριτική Ανάλυση του «Θανάτου του Ιβάν Ίλιτς» από την Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ ,εκδόσεις Μιχαλακέα και Σία, Αθήνα 1958, σελ. 9-11.

———————————————————————

[1] Ο Οδυσσέας Σπαχής είναι Εφέτης Διοικητικών Δικαστηρίων.

 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

Ο Οδυσσέας Σπαχής είναι απόφοιτος της  Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών   και  κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στην κατεύθυνση Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.  Παρακολούθησε, επίσης, πρόγραμμα κατάρτισης συμβούλων τοπικής ανάπτυξης.  Έχει διδάξει στην Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών και έχει  παρουσιάσει   σε  επιστημονικά συνέδρια εισηγήσεις για επίκαιρα νομικά ζητήματα.  Έχει, επίσης, συγγράψει νομικές   μελέτες  που αφορούν, κυρίως, στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα και στη διοικητική δίκη.  Έχει, περαιτέρω, δημοσιεύσει σε έγκριτα λογοτεχνικά περιοδικά μελετήματα γύρω από την πολιτική φιλοσοφία, την ποίηση και  το λαϊκό πολιτισμό και έχει δώσει προσκεκλημένες ομιλίες για θέματα επιστημονικού και λογοτεχνικού ενδιαφέροντος σε συμπόσια και ημερίδες. Ποιήματα και  διηγήματά  του έχουν δημοσιευθεί σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά. Στην εργογραφία του, περιλαμβάνονται: 1) Τα δοκίμια: α)«Το Ιερό και το Δίκαιο στο Μινωικό μύθο» (εκδόσεις Αναλόγιο ,Ηράκλειο Κρήτης, 2002) ,  β) «Η Μνήμη του Κόσμου και του Ποιητή» (εκδόσεις Ταξιδευτής,Αθήνα,2007),  γ) «Θεμελιώδη σύμβολα του ευρωπαϊκού πολιτισμού» (εκδόσεις Γραφομηχανή, Αθήνα, 2014) και δ) «Δίκαιο και Ισχύς στον ΄΄Ερωτόκριτο΄΄ του Βιτσέντζου Κορνάρου», Αθήνα 2021.2) Οι   ποιητικές  συλλογές :α) «Το Πορφυρό Προσωπείο» (εκδόσεις Ίδμων, Αθήνα, 2010), β) «Αμήχανο Κάλλος» (εκδόσεις Λεξίτυπον, Αθήνα,  2017) ΚΑΙ  γ) «Εύνοια Ελευθερίας» (εκδόσεις Λεξίτυπον, Αθήνα,  2019).  Στις 15 Ιουνίου 2015 του απονεμήθηκε από το Δήμαρχο Καλαμάτας το βραβείο  δοκιμίου ελεύθερου στοχασμού εις  μνήμην «Παναγιώτη Φωτέα» για το δοκίμιό του «Θεμελιώδη σύμβολα του ευρωπαϊκού πολιτισμού». 

——————————————————–