1. ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ:   “Το 1821 και το θέατρο”

ΒΑΛΤΕΡ ΠΟΥΧΝΕΡ

Υπάρχουν στιγμές στην ευρωπαϊκή και ελληνική ιστορία όπου το θέατρο είχε παίξει σημαντικό ρόλο, πολιτικό και κοινωνικό. Μια τέτοια στιγμή ήταν όταν ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης χρησιμοποίησε, το 1623, στην Κωνσταντινούπολη θεατρική παράσταση των Γάλλων Ιησουιτών, όπου πρωταγωνίστησε ο μικρός γιος του Γάλλου πρεσβευτή De Césy, για να δείξει δημοσίως τη δήθεν συμφιλίωσή του με τον χειρότερο εχθρό του, ο οποίος όμως αυτή τη φορά δεν μπόρεσε να εμποδίσει την επανεκλογή του στον πατριαρχικό θρόνο· παρόντες στην παράσταση ήταν οι ξένοι πρεσβευτές στην Πόλη, ο Ορθόδοξος πατριάρχης τελικά δεν έγινε δεκτός από τον De Césy, για να μην παραδεχτεί δημοσίως την ήττα του στο διπλωματικό παιχνίδι, ποια θρησκευτική παράταξη, οι Καθολικοί ή οι Προτεστάντες θα ενθρονίσουν το πρόσωπο που θέλουν κάθε φορά ως οικουμενικό θρόνο (αυτό ήταν θέμα χρημάτων που έπρεπε να καταβάλουν στον Σουλτάνο, για να υπογράψει). Το θέμα δεν ήταν μόνο θρησκευτικό αλλά και πολιτικό, των μεγάλων δυνάμεων σχετικά με την πολιτική επιρροή τους στη Μέση Ανατολή. Η Γαλλία χρησιμοποίησε και τον πολιτισμό για τέτοιο σκοπό, όπως δείχνουν οι θεατρικές παραστάσεις στη γαλλική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης. Στην περίπτωση του 1623, ο μικρός γιος του De Césy, που ήξερε άπταιστα ελληνικά, και το πλήθος των Ελλήνων που παρακολούθησε την παράσταση στην ιησουιτική εκκλησία του Αγίου Βενέδικτου στον Γαλατά, εμπλέκεται σε ένα παιχνίδι γεωπολιτικής εξουσίας των μεγάλων δυνάμεων.

Ένα άλλο τέτοιο παράδειγμα είναι η αμφιλεγόμενη παράσταση των «Περσών» του Αισχύλου από τη φρουρά του κάστρου στη Ζάκυνθο, ως ένδειξη της νίκης των χριστιανικών δυνάμεων στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, το 1571· η επιλογή του έργου δεν είναι καθόλου τυχαία, γιατί όπως ο Αισχύλος δείχνει τη νίκη των Ελλήνων από την πλευρά των Περσών, έτσι ο θρίαμβος του Juan d’Austria και των ενωμένων χριστιανικών δυνάμεων ενάντια στους Οθωμανούς γιορτάζεται με τον ίδιο τρόπο. Πέρσες και Τούρκοι (όπως και Τρώες και Oθωμανοί) ταυτίζονται διαχρονικά έως και την Επανάσταση.

Το ίδιο ισχύει και για τον εθνοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων του 1821, όπου το θέατρο, κυρίως στις προκαταρκτικές φάσεις έως το ξέσπασμα των εχθροπραξιών, αλλά και κατά τη διάρκεια του αγώνα και αμέσως μετά, το θέατρο έπαιξε καθοριστικό ρόλο: αυτό φαίνεται τόσο από τις παραστάσεις στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και την Οδησσό (όπου το 1814 ιδρύεται η Φιλική Εταιρία), όσο και από τη συμμετοχή ηθοποιών και δραματουργών στη μάχη του Δραγατσανίου, το 1821, αλλά και σε άλλες φάσεις του αγώνα. Οι Ευρωπαίοι φιλέλληνες παρακολουθούσαν με άγρυπνο μάτι τα γεγονότα αυτά και οργάνωσαν πλήθος πολιτισμικών εκδηλώσεων υπέρ του ελληνικού αγώνα, μεταξύ άλλων και θεατρικές παραστάσεις. Ολόκληρος κλάδος της εφήμερης δραματουργίας σε διάφορες γλώσσες ήταν αφιερωμένος σε ελληνικά θέματα σχετικά με την Επανάσταση. Αυτή η φιλελληνική δραματουργία συνεχίζει να υπάρχει περίπου ως το 1830, όταν ιδρύεται πλέον το ελεύθερο βασίλειο, και η Ελλάδα των εθνοσυνελεύσεων γίνεται μια απολυταρχική μοναρχία όπως σε όλη την Ευρώπη. Στο κοινωνικά διαστρωματικό φιλελληνικό κίνημα συνδέονται τρία ρεύματα: το θρησκευτικό ζήτημα της αντίθεσης με το Ισλάμ, η ουμανιστική παράδοση της ανταπόδοσης του πολιτισμικού μεγαλείου της αρχαιότητας, που αποτελεί τη βάση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, στους απογόνους αυτού του αρχαίου λαού, και το πολιτικό ζήτημα των ελευθεριών στην Ευρώπη της παλινόρθωσης, οπότε μέσα στο φιλελληνισμό σχηματίζεται και ένα κρυπτοδημοκρατικό κίνημα που αντιτίθεται στις απολυταρχικές βασιλείες στη συνέχεια των Ναπολεόντειων πολέμων. Τα πρακτικά των εθνοσυνελεύσεων μεταφράζονται αμέσως σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. Βέβαια, ανάμεσα στους μαχητές φιλέλληνες που ήρθαν να βοηθήσουν, δεν ήταν μόνο ιδεαλιστές και ιδεολόγοι, αλλά και τυχοδιώκτες ή άνεργοι στρατιωτικοί των Ναπολεόντειων πολέμων. Η θετική έννοια του θεάτρου, ως αποτελεσματικού διδακτικού μέσου της προόδου, της διάδοσης των ανθρώπινων αξιών και του πολιτισμού, είχε εγκατασταθεί οριστικά από το Διαφωτισμό.

                Το θέατρο στην προετοιμασία του αγώνα

Επαγγελματίες ηθοποιοί με τη σημερινή έννοια, αν και αυτοδίδακτοι, εμφανίζονται στην Ελλάδα μόλις στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα. Πρωτύτερα όλοι ήταν ερασιτέχνες, «φιλόμουσοι» ή «μουσόληπτοι νέοι», «θεατρερασταί» ή «φιλοθέατροι Γραικοί», όπως τους ονομάζουν οι πηγές. Παράδοση θεατρικών παραστάσεων υπήρχε πριν απ’ το 1800 μόνο στα Επτάνησα, στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, που διακόπηκε με την επιβολή της Τουρκοκρατίας το 1669, και στις Κυκλάδες και την Χίο, όπου οι παραστάσεις σταμάτησαν γύρω στα μέσα του 18^ου αιώνα. Τα δραματικά έργα που μεταφράζονται κατά τη διάρκεια του 18^ου αιώνα, κυρίως από τα γαλλικά και τα ιταλικά, προορίζονται όλα για ανάγνωση, όχι για θεατρική παράσταση. Η ιδέα του θεάτρου αλλάζει μόλις γύρω στα 1800, με την ολοκληρωτική επιβολή του Διαφωτισμού, ο οποίος έβλεπε τη σκηνική παράσταση ως μέσον αποτελεσματικής διδαχής, γιατί το «μάθημα» αυτό γίνεται με ζωντανούς ανθρώπους και είναι πιο πειστικό από την εκφωνούμενη πραγματεία και το γραμμένο δοκίμιο. Την ιδέα πως το θέατρο «διδάσκει», η οποία ως ένα βαθμό επικρατεί ακόμα και ως σήμερα, ασπάστηκαν οι προεπαναστατικοί  Έλληνες διανοούμενοι, για λόγους πατριωτικούς, ως τελεσφόρο μέσο αφύπνισης της εθνικής συνείδησης. Έτσι, το 1817, όταν στην Οδησσό έχουν ξεκινήσει πλέον οι ελληνικές θεατρικές παραστάσεις, ο Κωνσταντίνος Ασώπιος σημειώνει, στον Ερμήν τον Λόγιον, πως το θέατρο «σκοπόν έχει των ηθών την διόρθωσιν και την εκπαίδευσιν των λαών· είναι το κοινόν σχολείον των ανθρώπων, το οποίον αναπληρώνει των άλλων σχολείων την έλλειψιν». Και, το 1818, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος εξ Οικονόμων αναφέρει στα Γραμματικά του, πως το θέατρο είναι «το δημόσιον σχολείον της ημερότητος και της φιλανθρωπίας». Δεν έλειψαν και οι αντίθετες φωνές, όπως του Κοραή, που έβλεπε στην τέρψη του θεάτρου μια επικίνδυνη ενασχόληση. Οπωσδήποτε μπαίνοντας στον Αγώνα είχε εδραιωθεί πλέον ευρύτατα η αντίληψη πως το θέατρο είναι άριστο σχολείο του Έθνους, ένα έξοχο βήμα διακήρυξης των πατριωτικών  αξιών και αρετών και ένα γοητευτικό medium της καλλιέργειας της αγάπης για την ελευθερία.

Αυτή η άποψη των Διαφωτιστών της Ευρώπης για τον διδακτικό σκοπό της σκηνής, που προερχόταν κυρίως από τη γνώση του ρόλου του θεάτρου κατά τη Γαλλική Επανάσταση, ενισχύθηκε στις ελληνόφωνες παροικίες της Διασποράς και υλοποιήθηκε με μια σειρά θεατρικών παραστάσεων στα αμέσως προηγούμενα χρόνια πριν από τον σηκωμό: στην Οδησσό, την πόλη που ιδρύθηκε, το 1814, η Φιλική Εταιρεία, από το 1817 στη σκηνή των ερασιτεχνών, και στο Βουκουρέστι, όπου από τις αρχές του 1819 το αυλικό και σχολικό θέατρο της Αυθεντικής Ακαδημίας υπό την καθοδήγηση της κόρης του ηγεμόνα, Ραλλούς Καρατζά, μετατράπηκε γρήγορα σε επαναστατική σκηνή, γιατί τόσο στο εποπτικό συμβούλιο όσο και στον ίδιο το θίασο συμμετείχαν σχεδόν αποκλειστικά μέλη της Φιλικής Εταιρίας. Και το ρεπερτόριο που ανέβαζαν ήταν κυρίως τραγωδίες με αρχαιοελληνική θεματολογία, τα περισσότερα εικονοκλαστών κι αντιμοναρχικών δραματουργών, όπως του Βολταίρου και του Αλφιέρι, και είχαν κεντρικό μοτίβο την τυραννοκτονία.  Και κάθε παράσταση μετατρεπόταν σε θερμή πατριωτική εκδήλωση, που γινόταν δεκτή με δάκρυα συγκίνησης και ξεσπάσματα πατριωτικού ενθουσιασμού. Οι υποκριτές αντιμετωπίζονταν ως εθνικοί ήρωες και φάροι της διαφώτισης, – στην κυριολεξία ηθο-ποιοί, που «ποιουν ήθος» επί σκηνής, όπως καθιερώθηκε ο όρος γύρω στα 1840 ως νεολογισμός, – και είχαν και οι ίδιοι πλήρη επίγνωση της εθνικής κι επαναστατικής τους αποστολής. Σπάνια στην ιστορία του ευρωπαϊκού θεάτρου σκηνικές παραστάσεις ήταν τόσο άμεσα συνδεδεμένες με επαναστατικές προετοιμασίες κι είχαν τόσο έντονα ιδεολογική αποστολή· σπάνια το θέατρο έπαιζε τόσο αποτελεσματικά καθαρά πολιτικό ρόλο.

Το χρονικό τόσο της σχετικής ελληνικής δραματογραφίας όσο και των θεατρικών παραστάσεων μαρτυρεί για τις ραγδαίες εξελίξεις λίγα χρόνια πριν από το ’21. Η πρώτη θεατρική παράσταση στον ελλαδικό χώρο γίνεται στα Αμπελάκια το 1803, πιθανώς με πρωτοβουλία και συνδρομή του ιατροφιλόσοφου και μεταφραστή θεατρικών έργων Γεώργιου Σακελλάριου (1767-1838), αλλά η θεματολογία του έργου ακόμα δεν έχει πολιτική χροιά. Στην Κέρκυρα ανεβάζεται το 1817 η τραγωδία «Πολυξένη» του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού (έκδοση Βιέννη 1814) με σαφώς εθνεγερτική λειτουργία, γιατί στην τραγωδία αυτή για τον Τρωικό Πόλεμο και τη δολοφονία του Αχιλλέα, ο Φαναριώτης δραματουργός εξυμνεί τις πολεμικές αρετές των Ελλήνων και την ανωτερότητα του πολιτισμού τους, ενώ οι Τρώες παρουσιάζονται ως νωχελικοί κι απαθείς Ασιάτες και παραλληλίζονται σαφώς με τους Τούρκους.  Το 1818 τυπώνεται στη Βιέννη το πρώτο πατριωτικό  δράμα του Ιωάννη Ζαμπέλιου, «Τιμολέων», με σαφείς αναφορές στο παρόν· η δεύτερη πατριωτική τραγωδία του, γραμμένη ακόμα πριν απ’ το ’21, έχει ξεκάθαρα εθνεγερτική θεματική: είναι ο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ή Η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως».  Την ίδια χρονιά τυπώνεται στη Βιέννη και το ιστορικό δράμα «Οι Στρελίτζοι» του Κωνσταντίνου Κοκκινάκη, του συνεκδότη του Λογίου Ερμή, που εξυμνεί τον διαφωτιστή τσάρο Πέτρο το μεγάλο («στρελίτζοι» είναι η Ρώσοι πραιτωριανοί του τσάρου, που στασίασαν εναντίον του), έργο που προορίζεται, σύμφωνα με τον πρόλογό του, για παράσταση στο ερασιτεχνικό σχήμα της Οδησσού. Εκεί έχει δημιουργηθεί, το αργότερο το 1817, μια ερασιτεχνική σκηνή, στην οποία παίζουν αρχικά τον «Θεμιστοκλή» του Μεταστάσιου και το 1818 το «Θάνατον του Δημοσθένους», πρωτότυπο έργο του Νικόλαου Πίκκολου. Όμως και στο Βουκουρέστι έχει συγκροτηθεί από το 1817 ερασιτεχνικό θεατρικό κίνημα με πρωταγωνιστή τον Κωνσταντίνο Κυριακό-Αριστία (1799-1880) και βασικό στέλεχος τον Θεόδωρο Αλκαίο (περ. 1780-1833)· στην επιτροπή του θεάτρου συμμετείχαν, όπως αναφέραμε, καθηγητές της Αυθεντικής Ακαδημίας και μέλη της Φιλικής Εταιρίας, που ενέκριναν ένα «επαναστατικό» ρεπερτόριο με ιστορικά έργα για την τυραννοκτονία. Παρά την προληπτική λογοκρισία του ηγεμόνα οι παραστάσεις μετατρέπονταν σε ενθουσιώδεις  πατριωτικές  εκδηλώσεις· το μαρτυρούν πολυάριθμες ανταποκρίσεις σε ελληνικές εφημερίδες της εποχής.

Το 1819 στην Οδησσό, οι Επτανησιώτες Σπυρίδων Δρακούλης  (†1821) και Γεώργιος Αβραμιώτης (1793-1825) συγκροτούν, μαζί με τον Κοζανίτη λόγιο Γεώργιο Λασσάνη (1793-1870), ερασιτεχνική σκηνή που ανεβάζει πατριωτικά έργα, μεταξύ άλλων το αλληγορικό μονόπρακτο του Λασσάνη «Ελλάς» (έκδοση Μόσχα 1820), όπου ένας ξένος φιλέλληνας (χαρακτηριστικά Ρώσος) επισκέπτεται σε σκοτεινή σπηλιά τη βασανισμένη από τον τύραννο προσωποποίηση της μητέρας Ελλάδας, και την τραγωδία «Αρμόδιος και Αριστογείτων» για τους αρχαίους τυραννοκτόνους, που μόλις πρόσφατα εντοπίστηκε κι εκδόθηκε και στην παράσταση της οποίας συμμετείχε και ο ίδιος ο συγγραφέας.

Αυτές οι προσπάθειες ωστόσο έχουν αντίκτυπο και στα ελληνικά σχολεία: στην Αυθεντική Ακαδημία στο Ιάσιο, όπου γίνονταν θεατρικές παραστάσεις από το 1805, στην ελληνική σχολή των Κυδωνιών ανεβάζουν από το 1817 σκηνές από αρχαίες τραγωδίες, στο θέατρο της Τεργέστης παίζουν κατά το Φεβρουάριο του 1820 Έλληνες μαθητές του Γυμνασίου τον «Θάνατο του Καίσαρος» του Βολταίρου, μαθητές του σχολείου του Άργους απαγγέλλουν το 1820 σκηνές από το ηρωικό δράμα «Λεωνίδας εν Θερμοπύλαι». Η επανάσταση και ο πατριωτικός ενθουσιασμός είναι εξίσου υπόθεση της νεολαίας.

Στην ίδια την Κωνσταντινούπολη μαρτυρούνται κρυφές απαγγελίες και ερασιτεχνικές παραστάσεις σε αρχοντικά. Η πιο σημαντική από αυτές είναι σίγουρα μια φιλολογική συγκέντρωση στο αρχοντικό του ποστέλνικου Μάνου στα Θεραπειά, όπου έγινε μυστική απαγγελία των «Περσών» και διακόπηκε η απαγγελία για να τραγουδηθεί χαμηλόφωνα ο Θούριος του Ρήγα. Με αυτό το stage reading (αναλόγιο) και την αφήγηση του De Marcellus ασχολήθηκε πρόσφατα η Gonda van Steen στο δεύτερο κεφάλαιο μιας μονογραφίας για τον De Marcellus . Έχει τίτλο “Rehearsing Revolution. Αeschylus’s Persians on the Eve of the Greek War of Independence” και ασχολείται με το stage reading (αναλόγιο) των «Περσών» στο αρχοντικό του Δημητρίου Μάνου στην Πόλη, όπως και ένα άρθρο του Αλέξη Πολίτη. Παρόντες ήταν στη σύναξη αυτή, εκτός από τον Γάλλο διπλωμάτη που διηγείται 40 χρόνια αργότερα τη σκηνή, ο Κωνσταντίνος και ο Νικόλαος Μουρούζης και ο μητροπολίτης Εφέσου Καλλιάρχης, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος που διηύθυνε την «παράσταση» και ο φοιτητής από την σχολή των Κυδωνιών που πραγματοποίησε τη χαμηλόφωνη απαγγελία. Οι λεπτομέρειες της αφήγησης του Γάλλου αναφέρουν διακοπές της απαγγελίας και σχόλια των παρευρισκομένων, το σιγανό τραγούδισμα του Θούριου, τη συνωμοτική ατμόσφαιρα και τις προφυλάξεις για τον κίνδυνο της ανακάλυψης από τους Τούρκους. Το θέμα των «Περσών» ερμηνεύτηκε στα σύγχρονα συμφραζόμενα: στο «Ελλάς» του Shelley, το πρώτο φιλελληνικό δραματικό έργο που γράφτηκε κατά τη διάρκεια του Αγώνα (ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο του 1821), αναφέρεται στον πρόλογο «Όλοι είμαστε Έλληνες» και ο ποιητής γράφει σε επιστολή προς τον Gisborne (22.10.1821), πως το έργο είναι μίμηση των «Περσών» του Αισχύλου, που βλέπει τον Αγώνα της απελευθέρωσης από την πλευρά των Τούρκων. Η περιγραφή του Marcellus εγείρει βέβαια αρκετά ερωτηματικά: μεγάλο μέρος της αφήγησής του αναλώνεται στην απόδοση του κειμένου των «Περσών» στα γαλλικά· όμως η van Steen αποδεικνύει πως ο Marcellus μεταφράζει όχι το πρωτότυπο αλλά την πεντάπρακτη διασκευή του Αlfieri (1797, έκδοση 1804). Αυτό δημιουργεί μια άλλη σειρά ερωτημάτων και ερωτηματικών για τη γνησιότητα και αυθεντικότητα της περιγραφής, που ο Γάλλος διπλωμάτης δημοσιεύει μόλις 40 χρόνια αργότερα. Για το θέμα αυτό προσφέρονται διάφορες εξηγήσεις. Το αποτέλεσμα πάντως είναι ότι ούτε η van Steen ούτε ο Πολίτης αμφισβητούν εν τέλει πως αυτή η συνωμοτική ανάγνωση με το επικίνδυνο περιεχόμενο έχει γίνει πραγματικά· δεν μπορεί να είναι καθαρή επινόηση του Marcellus. Οι λεπτομέρειες βέβαια παραμένουν αβέβαιες.

Αλλά το πιο συγκλονιστικό γεγονός είναι πως στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, τη βασιλεύουσα και τώρα κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παριστάνεται κρυφά το χειμώνα του 1820/21, λίγους μήνες πριν από το ξέσπασμα της Επανάστασης, κατά τη μαρτυρία Άγγλου περιηγητή, από Έλληνες ερασιτέχνες ο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ή Η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως», μάλλον το έργο του Ζαμπέλιου που υπήρχε σε χειρόγραφη μορφή Εκδόθηκε αργότερα, το 1833, (αλλά ο «Τιμολέων» του είχε εκδοθεί το 1818 στη Βιέννη), σε ενοικιασμένη αίθουσα, με πρωτοβουλία του Κεφαλονίτη ζωγράφου Γεράσιμου Πιτσαμάνου, ο οποίος φρόντισε και για τα σκηνικά και τα κοστούμια. Το παράτολμο εγχείρημα ανακαλύφθηκε από τους Τούρκους, ηθοποιοί και θεατές κατόρθωσαν να διαφύγουν, ο ιδιοκτήτης της αίθουσας όμως, ένας φαρμακοποιός από το Πέραν, αποκεφαλίστηκε μπροστά στο μαγαζί του. Ο Πιτσαμάνος κατέφυγε στην αγγλική πρεσβεία και ζούσε από τη φιλοτέχνηση πορτρέτων, ενώ κατόρθωσε αργότερα να διαφύγει με πλοίο στην Οδησσό. Το γεγονός, που ανακαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα, είναι σημαντικό για την αλυσίδα των ιστορικών συμβολισμών και την εξαιρετική τόλμη: Έλληνες παριστάνουν λίγους μήνες πριν από το 1821 ένα ιστορικό έργο για την Άλωση της Πόλης στην ίδια την Κωνσταντινούπολη!

              Ηθοποιοί και δραματουργοί ως μαχητές στον Αγώνα

Μολοντούτο οι Έλληνες ηθοποιοί των προεπαναστατικών ερασιτεχνικών παραστάσεων στο Βουκουρέστι και στην Οδησσό είχαν πλήρη επίγνωση του πολιτικού και κοινωνικού τους ρόλου, και όταν εκδηλώθηκε το κίνημα του Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, που κατέληξε στη μοιραία μάχη του Δραγατσανίου στις 7 Ιούνιου του 1821, βρίσκουμε να συμμετέχουν σε θέσεις κλειδιά οι βασικοί ηθοποιοί των ερασιτεχνικών σκηνών στην Οδησσό και το Βουκουρέστι. Και η τύχη τους είναι διαφωτιστική και διδακτική για τη διπλή τους ιδιότητα ως ηθοποιών που διδάσκουν από τη σκηνή και ως αγωνιστών που με τη στάση τους στο πεδίο της μάχης διδάσκουν τη θυσία για την πατρίδα και την ελευθερία. Αναλυτικά:

• ο Γεώργιος Λασσάνης, πρώτος χιλίαρχος και προσωπικός υπασπιστής του Αλέξ. Υψηλάντη στον Ιερό Λόχο, στου οποίου την ίδρυση πρωτοστάτησε, καταφεύγει μαζί του σε αυστριακό έδαφος, φυλακίζεται μαζί του στο ουγγρικό φρούριο Munkacz (1821-23) και μετά στην Theresienstadt (1823-27), αποφυλακίζεται με μεσολάβηση του τσάρου Νικόλαου Α΄ και ακολουθεί τον Υψηλάντη στη Βιέννη, όπου αυτός πεθαίνει το 1828·
• ο Ζακυνθινός Σπυρίδων Δρακούλης, εκατόνταρχος του Ιερού Λόχου, σκοτώνεται στη μάχη και απαθανατίζεται σε ποίημα του πρωτοσπαθάριου Θεοδόσιου Φινίτη· το 1822 στην Οδησσό οργανώνεται η τελευταία ερασιτεχνική ελληνική παράσταση, ο «Φιλοκτήτης» στη διασκευή του Νικόλαου Πίκκολου κατά τη γαλλική διασκευή του La Harpe, εις μνήμην του·
• ο Κωνσταντίνος Κυριακός-Αριστίας, ο πρωταγωνιστής του ερασιτεχνικού θεάτρου του Βουκουρεστίου, επικεφαλής της πομπής για την υποδοχή του Αλ. Υψηλάντη στην πρωτεύουσα της Βλαχίας (27. 3. 1821), υψώνει το λάβαρο της Φιλικής Εταιρίας και εντασσόμενος από τους πρώτους στον Ιερό Λόχο, τραυματίζεται βαριά, κατορθώνει να διαφύγει σε αυστριακό έδαφος και φτάνει μέσω Ιταλίας στην Κέρκυρα, όπου διοργανώνει στην Ιόνιο Ακαδημία από το 1824-26, στο Teatro San Giacomo, ερασιτεχνικές παραστάσεις τραγωδιών με αρχαία θεματολογία, ώσπου να ταξιδέψει στο Βουκουρέστι, όπου θα γίνει ένας από τους ιδρυτές του ρουμανικού εθνικού θεάτρου·
• ο Γεώργιος Αβραμιώτης από τη Ζάκυνθο πολεμάει στην Πελοπόννησο και πεθαίνει στο Ναύπλιο, το 1825, από τύφο·
• ο Θεόδωρος Αλκαίος, βασικό στέλεχος του ερασιτεχνικού θεάτρου στο Βουκουρέστι, κατορθώνει μετά τη μάχη του Δραγατσανίου να κατεβεί στην Πελοπόννησο και να δώσει αναφορά στην προσωρινή κυβέρνηση, πολεμάει στο πλευρό του Δημ. Υψηλάντη στον Μοριά, συμμετέχει στις ναυμαχίες γύρω από τα Ψαρά, καταρτίζει δικό του στρατιωτικό σώμα που πολεμάει στο Μεσολόγγι, στη Λέσβο και στην Κρήτη, συμμετέχει στην εκστρατεία του Φαβιέρου στη Χίο 1827, υπερασπίζεται τους αγωνιστές στη δίκη της Ερμούπολης και σκοτώνεται το 1833, άδικα και απρόσμενα, σε μιαν αιματηρή αψιμαχία μεταξύ των γαλλικών στρατευμάτων και των ατάκτων του Κριεζώτη στο Άργος·
• υπό τη σημαία της Φιλικής Εταιρίας πολεμούν στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και οι ηθοποιοί Ιωάννης Σωμάκης και Γεράσιμος Ορφανός.

Όμως δεν είναι μόνο ηθοποιοί αλλά και δραματουργοί που διασκορπίζονται από τα επαναστατικά γεγονότα:

• ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809-1892), ανιψιός του ηγεμόνα, αναγκάζεται να καταφύγει μαζί με την οικογένειά του από το Βουκουρέστι μέσω της Στεφανούπολης της Τρανσυλβανίας στην Οδησσό, για να καταλήξει στη στρατιωτική σχολή του Μονάχου (με μεσολάβηση του Θείρσιου), και επιστρέφει μόλις το 1828 στην Ελλάδα·
• ο Μιχαήλ (ή Μιλτιάδης) Χουρμούζης (1804-1892), ο κατοπινός σατιρικός κωμωδιογράφος, συμμετέχει ενεργά στον Αγώνα σε διάφορα μέρη και παραμένει στο τέλος στην Κρήτη για να συνέλθει από τα τραύματά του·
• ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης (1781-1831) συλλαμβάνεται το 1821 στη Βιέννη από την αυστριακή αστυνομία γιατί μοίραζε επαναστατικές προκηρύξεις, και μένει στη φυλακή ως το 1825, οπότε απελαύνεται στην Ελλάδα και πεθαίνει πάμφτωχος στην Αίγινα το 1831.

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι ένα διδακτικό παράδειγμα του πώς η μεγάλη Ιστορία επεμβαίνει βάναυσα στις μικρές ιστορίες των ανθρώπων ως ατόμων, μια τομή σε όλες τις βιογραφίες που χωρίζει το παρελθόν από το μέλλον, για πολλούς και οριστική, που χωρίζει τη ζωή από το θάνατο. Μερικοί έγιναν ήρωες και αγάλματα, εισήλθαν θριαμβευτικά στο πάνθεον της εθνικής μυθιστορίας, άλλοι λησμονήθηκαν και περιφρονήθηκαν από τη νέα κοινωνία, και έζησαν στο περιθώριο των γεγονότων με τις αναμνήσεις τους. Άλλοι πάλι χάθηκαν άδοξα και δεν άφησαν ούτε ένα όνομα σε κάποια ιστορία της Επανάστασης. Για όλες τις κατηγορίες αυτές υπάρχουν παραδείγματα, και σε όλες αυτές τις τύχες, μέσα στα δύσκολα χρόνια της Επανάστασης και στα δύσκολα χρόνια μετά, υπάρχουν και ηθοποιοί, που συνέβαλαν, στη σκηνή και στη μάχη, με τη ζωή τους και με τον θάνατό τους, στην εποποιία της εθνεγερσίας.

              Η προκήρυξη του Υψηλάντη και το θέατρο

Η ερμηνεία της van Steen έρχεται σε πλήρη αντίθεση με μια γερμανική διδακτορκή διατριβή του Γεωργίου Πολιουδάκη για τη μετάφραση γερμανικής λογοτεχνίας στα νεοελληνικά πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, όπου ένα πολύ μεγάλο μέρος αφορά δραματικά έργα. Στο κεφάλαιο για το «Ελληνικό Θέατρο στον προεπαναστατικό Ελληνισμό» ο Πολιουδάκης ισχυρίζεται ότι οι ελληνικές θεατρικές παραστάσεις στο Βουκουρέστι, το Ιάσιο και την Οδησσό είχαν στόχο μόνο «τη διανόηση και την τέρψη» κι όχι και πολιτική και επαναστατική σκοπιμότητα και στοχοθεσία, ότι η «Φιλική Εταιρία», που ιδρύεται στην Οδησσό το 1814, δεν εξασκούσε καμιά επίδραση στις ελληνικές θεατρικές παραστάσεις στο λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας από το 1817 και ότι το νεοελληνικό θέατρο πριν το 1821 δεν ήταν μέσο της προετοιμασίας της επανάστασης, και μια τέτοια ερμηνεία θα ήταν τελείως λάθος (“gänzlich fehlinterpretiert”).

Αντίθετα η φλαμανδή φιλόλογος, τώρα καθηγήτρια στο Korais-Chair στον King’s Cοllege του Λονδίνου, θεωρεί άκρως πολιτικοποιημένο το ελληνικό προεπαναστατικό θέατρο, και στο τρίτο κεφάλαιο της αναφερόμενης μονογραφίας, “Remaking Persian War Heroes”, τοποθετεί την συνωμοτική «παράσταση» στις παραμονές του ξεσπάσματος της Επανάστασης (βλ. παραπάνω) σε δύο ευρύτερα συμφραζόμενα: 1) αναλύει τη «χρήση» των Περσών στην φιλελληνική δραματογραφία, και 2) προσδιορίζει τη θέση της παράστασης στο ελληνικό προεπαναστατικό θέατρο. Το πρώτο αφορά βέβαια το “Hellas” του Shelley (1820), το ποίημα “The Isles of Greece” του Βyron, και άλλα έργα για σημαδιακούς  «τόπους» της φιλελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής (Θερμοπύλες, Σαλαμίς, Μαραθώνας, Λεωνίδας, Μιλτιάδης, Θεμιστοκλής κτλ.), αναφέρεται ακόμα και στον «Γεώργιο Καραϊσκάκη» του Παν. Σούτσου, στο χωρίο των Περσών 402-5: «Ίτε παίδες Ελλήνων» και τον Θούριο του Ρήγα (1797): «Δεύτε παίδες των Ελλήνων». Η θεματική ενότητα “The ‘More Dangerous’ Plays of Early Modern Greek Dramaturgy – Lifeline Odessa” αναλύει εν συντομία το ρεπερτόριο του ελληνικού προεπαναστατικού θεάτρου: «Φιλοκτήτης», «Εκάβη», «Πέρσες», «Θεμιστοκλής» του Μεταστάσιου, «Αχιλλέας» του Χριστόπουλου (1805), «Αρμόδιος και Αριστογείτων» του Λασσάνη (1819)· ο ίδιος ο Marcellus ακούει τον «Λεωνίδα εν Θερμοπύλαις» το 1820, στο Άργος, από μαθητές του Γυμνασίου και μεταφράζει και τρεις σκηνές· στη συνέχεια αναλύει λεπτομερειακά τον «Θεμιστοκλή» του Μεταστάσιου και εξηγεί την πατριωτική «χρήση» του στο προεπαναστατικό θέατρο (την παράστασή του το 1814 στην Οδησσό, τη χρονιά της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρίας). Στην προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδαβία «εις το γενικόν στρατόπεδον του Ιασίου» (24 Φεβρουαρίου 1821) με τίτλο «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος» και αρχίζοντας με «Η ώρα ήλθεν, ω άνδρες Έλληνες…», ο αρχηγός του Ιερού Λόχου αναφέρεται ρητά στα σύμβολα της Ελληνικής Επανάστασης, τα οποία μοιάζουν παρμένα από το ρεπερτόριο του ελληνικού θεάτρου στην Οδησσό, το Ιάσιο και το Βουκουρέστι: «Ποια ελληνική ψυχή θέλει αδιαφορήσει εις την πρόκλησιν της Πατρίδος; Εις την Ρώμην ένας του Καίσαρος φίλος, σείων την αιματωμένην χλαμύδα του τυράννου, εγείρει τον λαόν. Τι θέλετε κάμει σεις, ω Έλληνες προς τους οποίους η Πατρίς γυμνή δεικνύει μεν τας πληγάς της και με διεκεκομμένην φωνήν επικαλείται την βοήθειαν των τέκνων της;… Ας καλέσωμεν λοιπόν εκ νέου, ω ανδρείοι και μεγαλόψυχοι Έλληνες, την Ελευθερίαν εις την κλασσικήν γην της Ελλάδος! Ας συγκροτήσωμεν μάχην μεταξύ του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών! Ας πολεμήσωμεν εις τους τάφους των πατέρων μας, οι οποίοι, διά να μας αφήνωσιν ελευθέρους, επολέμησαν και απέθανον εκεί! Το αίμα των Τυράννων είναι δεκτόν εις την σκιάν του Θηβαίου Επαμεινώνδου και του Αθηναίου Θρασυβούλου, οίτινες κατετρόπωσαν τους τριάκοντα τυράννους, εις εκείνας του Αρμοδίου και Αριστογείτονος, οι οποίοι συνέτριψαν τον Πεισιστρατικόν ζυγόν, εις εκείνην του Τιμολέοντος, όστις απεκατέστησε την ελευθερίαν εις την Κόρινθον και τας Συρακούσας, μάλιστα εις εκείνας του Μιλτιάδου και Θεμιστοκλέους, του Λεωνίδου και των Τριακοσίων…». Αυτό αναφέρεται, κατά την ερμηνεία της van Steen, ρητά στο δραματικό ρεπερτόριο των ελληνικών ερασιτεχνικών σκηνών στο Βουκουρέστι, το Ιάσιο και την Οδησσό: «Αρμόδιος και Αριστογείτων» του Λασσάνη με τον αλληγορικό πρόλογο «Ελλάς», «Τιμολέων» του Ζαμπέλιου, «Θεμιστοκλής» του Μεταστάσιου, «Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις»· ενώ αυτό θα μπορούσε να ερμηνευτεί ακόμα ως απόρροια μιας σύμπτωσης, η οποία εδράζεται στο αρχαίο μεγαλείο, το οποίο επικαλούνται οι επαναστάτες και το οποίο έχει δραματοποιηθεί και στις ερασιτεχνικές σκηνές, η αναφορά όμως στον «Θάνατο του Καίσαρος» και τον «Βρούτο» του Βολταίρου, που δεν αφορά άμεσα την ελληνική ιστορία, είναι πειστική: το πρώτο έχει παρασταθεί το 1819 στο Βουκουρέστι, το δεύτερο το 1820.

Nομίζω πως πρόκειται για μια σημαντική αποκάλυψη, που δείχνει ακόμα πιο ξεκάθαρα τη στενή σύνδεση του ελληνικού προεπαναστατικού θεάτρου όχι μόνο με την ιδεολογική και ψυχολογική προετοιμασία του Αγώνα, αλλά και με τον ίδιο τον Αγώνα ως πολεμική δράση: η έκκληση της προκήρυξης για άμεση ανάληψη επαναστατικής δράσης χρησιμοποιεί εκείνα τα σύμβολα και τα πρόσωπα, τα οποία είχαν παρουσιάσει επί σκηνής τα ερασιτεχνικά σχήματα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και στην Οδησσό. Δεν είναι μόνο το θέατρο που προετοίμασε την πολεμική δράση, αλλά η πολεμική δράση καταφεύγει η ίδια στην εμπειρία των παραστάσεων για να διεγείρει τον πατριωτικό ενθουσιασμό. Στο άτυχο πεδίο μάχης στο Δραγατσάνι βρέθηκαν πολλοί από τους ερασιτέχνες ηθοποιούς. Υπάρχει και άλλη περίπτωση τέτοιας ταύτισης του αγώνα με την υποκριτική: όταν, αρχές του 1829, ο Θεόδωρος Αλκαίος υποδυόταν στην δική του τραγωδία «Μάρκος Μπότσαρης» τον θρυλικό ήρωα, όντας ο ίδιος αγωνιστής και οπλαρχηγός, μπροστά στους πρόσφυγες και αγωνιστές του αγώνα, που αυτά που έβλεπαν επί σκηνής τα είχαν ζήσει στην πραγματικότητα, δημιουργώντας παραληρήματα ενθουσιασμού. Αυτόν τον πατριωτικό ενθουσιασμό των ερασιτεχνικών παραστάσεων στο πρώτο «εθνικό» θέατρο των Ελλήνων στα αμέσως προεπαναστατικά χρόνια, ήθελε να διεγείρει ο Αλέξανδρος Υψηλάντης και για την πραγματική μάχη. Η σύνδεση του θεάτρου με την πολιτική ήταν ακόμα πιο στενή απ’ ό,τι πιστευόταν μέχρι τώρα: όχι μόνο προετοίμασαν οι παραστάσεις τον ένοπλο αγώνα, αλλά η ρητορική του πολέμου κατέφυγε η ίδια στα μέσα του θεάτρου. Και από αυτή την άποψη δικαιώνεται ο όρος «προεπαναστατικό» θέατρο, όχι μόνο ως έννοια μιας χρονολογικής περιοδολόγησης, αλλά και ως ιδεολογικό περιεχόμενο και ιστορικοκοινωνική λειτουργία: ήταν προσανατολισμένο και προορισμένο για την εποποιία του ’21. Αποπολιτικοποιημένες ερμηνείες όπως αυτή του Πολιουδάκη, που περιορίζονται στις έννοιες μόρφωση, ηθική διδαχή, διαφώτιση και τέρψη, δίνουν βέβαια το ευρύτερο πλαίσιο της εκτίμησης του θεάτρου από τον ελληνικό Διαφωτισμό, αδυνατούν όμως να συλλάβουν τη συλλογική λειτουργία των πολιτικών συμβολισμών στην ερμηνεία της αρχαιότητας, όπου οι Πέρσες είναι οι Τούρκοι και οι αρχαίοι τυραννοκτόνοι (σε Ελλάδα και Ρώμη) είναι οι αγωνιστές ενάντια στον οθωμανικό ζυγό. Αυτές οι ερμηνείες και αυτοί οι παραλληλισμοί δεν ήταν μόνο ενδοελληνικό εφεύρημα που κυκλοφορούσε ανάμεσα στους μυημένους στη Φιλική Εταιρία, αλλά είχαν προετοιμαστεί από τον ευρωπαϊκό Φιλελληνισμό, ο οποίος είχε οδηγήσει σε μια ολόκληρη κατηγορία εφήμερης δραματουργίας με τέτοιους παραλληλισμούς και σε πολλές και δημοφιλείς παραστάσεις πριν, κατά τη διάρκεια του Αγώνα και μετά. Σπάνια στην ιστορία του ευρωπαϊκού θεάτρου η σύνδεση θεάτρου και πολιτικής ήταν τόσο στενή όπως στην ελληνική Διασπορά σ’ αυτά τα λίγα χρόνια πριν το 1821.

(Από το βιβλίο Β. Πούχνερ, Το 1821 και το θέατρο, Αθήνα ΟΤΑΝ 2020).

2.  ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Ποιός είναι ο Βάλτερ Πούχνερ.

Ο Βάλτερ Πούχνερ γεννήθηκε στη Βιέννη. Σπούδασε Θεατρολογία στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και ανακηρύχθηκε εκεί διδάκτορας το 1972 με μία εργασία του για το νεοελληνικό θέατρο σκιών. Το 1977 ανακηρύχθηκε υφηγητής με μία διατριβή του για τη γέννηση του θεάτρου στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Από τότε εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλάδα και δίδαξε για 12 χρόνια ιστορία του θεάτρου στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Από το 1989 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αρχικά στο Τμήμα Φιλολογίας και αργότερα στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, του οποίου διετέλεσε και πρόεδρος. Παράλληλα εξακολούθησε να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης Θεατρολογία. Υπήρξε επίσης επισκέπτης καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής. Το 1994 εξελέγη αντεπιστέλλον μέλος της Αυστριακής Ακαδημίας Επιστημών και το 2001 παρασημοφορήθηκε με τον «Αυστριακό Σταυρό Τιμής για την Επιστήμη και την Τέχνη». Το 2018 ανακηρύχθηκε επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει δημοσιεύσει περισσότερα από 120 βιβλία  και 500 μελετήματα για θέματα του ελληνικού και βαλκανικού θεάτρου, της συγκριτικής λαογραφίας, των βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών, καθώς και της θεωρίας του θεάτρου και του δράματος.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΑ –ΚΑΙ- ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ.

( υπό Αθανασίου Δαββέτα, Προέδρου Εφετών.)

1) Η αντιπαράθεση μεταξύ των λογίων του γένους για την παιδεία και την γλώσσα.

Από τα μέσα του 18^ου αιώνα μέχρι και τις αρχές του 19^ου διαμορφώνονται μεταξύ των λογίων του γένους δύο αντίθετα πνευματικά ρεύματα, με αντικείμενο: (α) το περιεχόμενο της παιδείας των Ελληνόπουλων και (β) την γλώσσα που αυτή θα χρησιμοποιούσε. Στη μία πλευρά βρίσκεται το ρεύμα των συντηρητικών και στην άλλη εκείνο των θαυμαστών του τότε ακμάζοντος Δυτικού Διαφωτισμού, οι οποίοι συγκροτούν στα καθ’ ημάς το φαινόμενο του νεοελληνικού διαφωτισμού, όπως το ονόμασε πρώτος το 1946 ο κορυφαίος φιλόλογος και ιστορικός της λογοτεχνίας Κ. Θ. Δημαράς.

Στο πρώτο ρεύμα εντάσσεται το Πατριαρχείο της Κων/πολης και γενικά οι λόγιοι θεολόγοι και κληρικοί της ανώτερης ιεραρχίας. Κύριος εκπρόσωπος αυτών υπήρξε ο διαπρεπής λόγιος και ιεράρχης Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, επικεφαλής του Πατριαρχείου στην προεπαναστατική περίοδο κατά τα κρίσιμα διαστήματα των ετών, 1797-1798, 1806-1808 και 1818-1821.

Η θέση τους ήταν : (1) η διατήρηση της δομής της εκπαίδευσης ως είχε, με ορισμένες υλικές βελτιώσεις, όπως η ίδρυση περισσότερων σχολείων, η λειτουργία ελληνικού τυπογραφείου, η έκδοση συγγραμμάτων κ.ά., (2) η γενικευμένη χρήση στην παιδεία της αρχαίας γλώσσας, (άλλως της αρχαΐζουσας ή της εκκλησιαστικής), και (3) η απόρριψη όλων των καινοτομιών που προσπαθούσαν να εισαγάγουν οι εκσυγχρονιστές Διαφωτιστές από τη Δύση.

Με τις βασικές θέσεις του Πατριαρχείου συντάσσεται και ένα αντίρροπο προς τον Διαφωτισμό κίνημα θρησκευτικού συντηρητισμού με ρίζες στο μοναχισμό. Πρόκειται για το κίνημα της λεγόμενης φιλοκαλλικής αναγέννησης, που εστιάζει: (1) στην ανακαίνιση της θρησκευτικής ζωής και της ορθοδοξίας με την επιστροφή στις αρχαίες πηγές και παραδόσεις της και (2) στην υπεράσπιση και εξάπλωση της ορθόδοξης χριστιανικής παιδείας και της ελληνικής γλώσσας, κυρίως στην εκκλησιαστική μορφή της, με σκοπό την ανάσχεση της εξάπλωσης των εκούσιων εξισλαμισμών και του εκλατινισμού. Κύρια μέριμνα εδώ είναι η διαφύλαξη της θρησκευτικής και εθνικής ταυτότητας των ελληνορθοδόξων. Οι εκπρόσωποί του αντιτίθενται σφοδρά στις εισαγόμενες από τους Διαφωτιστές ιδέες από τη λατινική και προτεσταντική Δύση. Οι αντίπαλοί τους λόγιοι του Διαφωτισμού τους αποκάλεσαν σκωπτικά Κολλυβάδες, καθόσον οι  απαρχές του κινήματος αυτού ανιχνεύονται στο Άγιο Όρος και στην διαφωνία που ανέκυψε στους κόλπους του για το ζήτημα της ημέρας τελέσεως των μνημοσύνων, και συγκεκριμένα για το αν θα πρέπει αυτή να είναι πάντα Σάββατο κατά την παράδοση ή και Κυριακή, που θεωρείτο νεωτεριστική πρακτική. Σημαντικοί εκπρόσωποι του κινήματος ήταν μεταξύ άλλων : ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, ο άγιος Μακάριος Νοταράς, ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και ο άγιος Αθανάσιος ο Πάριος. Σε αυτό το κλίμα ανήκει και ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, που εκτελείται χωρίς δίκη κοντά στο Μπεράτι της σημερινής Αλβανίας το 1779 για τη φερόμενη ως προσηλυτιστική δράση του υπέρ της Ορθοδοξίας και ως δήθεν υποκινητής εξέγερσης των ραγιάδων. Το κίνημα αυτό βρήκε σημαντική απήχηση στα λαϊκά στρώματα.

Στην άλλη πλευρά οι εκπρόσωποι του ελληνικού Διαφωτισμού, κληρικοί και αυτοί οι περισσότεροι, δίνουν έμφαση στο πνεύμα των αρχαίων συγγραφέων, αντί για την εμμονή στους τύπους της γραμματικής, υποστηρίζουν την επέκταση της διδασκαλίας των θετικών επιστημών στα σχολικά προγράμματα σε βάρος των θεολογικών μαθημάτων και εισηγούνται νέες διδακτικές μεθόδους. Γενικά, προάγουν την πίστη στον ορθό λόγο, στην επιστημονική έρευνα και στην ελευθερία της σκέψης – και του λόγου, ως προϋποθέσεων για την απόκτηση της γνώσης, ( =όποιος συλλογάται ελεύθερα συλλογάται καλά ). Μεταξύ τους συμφωνούν για την ανάγκη μετακένωσης, ( όπως έλεγε ο Κοραής ), της σύγχρονης γνώσης από την πολιτισμένη Δύση στην Ελληνόφωνη Ανατολή.  Ως προς την προτιμητέα γλώσσα, όμως, χωρίζονται σε τρεις απόψεις, ήτοι : (1) εκείνους που ευθυγραμμίζονταν με τους συντηρητικούς και υποστήριζαν την αρχαΐζουσα ή την εκκλησιαστική γλώσσα, ( λ.χ. Νεόφυτος Δούκας, Παναγιώτης Κοδρικάς, Αθανάσιος Σταγειρίτης, κ.ά. ), (2) εκείνους που υποστήριζαν τη χρήση της κοινής φυσικής γλώσσας του λαού αφτιασίδωτης στην μορφή της δημοτικής, ( Γιάννης Βηλαράς, Αθανάσιος Χριστόπουλος κ.ά.), και 3) τους ακόλουθους της τρίτης άποψης, της «μέσης οδού», κατά την έκφραση του Αδαμαντίου Κοραή, που υποστήριζαν την χρήση της λόγιας δημοτικής, η οποία θα ήταν μεν η σύγχρονη γλώσσα του λαού στη βάση της, αλλά αποκαθαρμένη από ξενισμούς και εμπλουτισμένη με νέο λεξιλόγιο υιοθετημένο από την αρχαία κληρονομιά. Η τάση αυτή, μάλλον πλειοψηφική μεταξύ των Διαφωτιστών, εκπροσωπείτο από τον ίδιο τον γενάρχη της Αδαμάντιο Κοραή, ενδεικτικά δε μεταξύ άλλων, και από τους : Νεόφυτο Βάμβα, Βενιαμίν Λέσβιο, Θεόφιλο Καΐρη, Άνθιμο Γαζή κ.ά. Οι Διαφωτιστές απευθύνονταν στο εγγράμματο και καλλιεργημένο τμήμα του λαού, ( μας λέει ο Φιλ. Ηλιού στην «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Νεοελληνικός Διαφωτισμός – Η νεωτερική πρόκληση» ). Αποσκοπούσαν δε, κυρίως, στην αναβάθμιση της παρεχόμενης στα σχολεία μόρφωσης, και, μέσω αυτής, στην οικονομική χειραφέτηση και κοινωνική πρόοδο ολόκληρου του έθνους, μέσα στο πλαίσιο που δημιουργούσε η ανάδυση της τότε πρώιμης αστικής τάξης.

[ Η κύρια αντιπαράθεση δεν έμεινε σε ακαδημαϊκό μόνο επίπεδο, αλλά χρησιμοποιήθηκαν από το Πατριαρχείο σε βάρος των διαφωτιστών ακόμη και κατασταλτικά μέσα, όπως οι αφορισμοί και η λογοκρισία^[1].]-

2) Η πολιτική διάσταση του ελληνικού διαφωτισμού – από την μεταρρύθμιση στην ανατροπή :

Ο ελληνικός διαφωτισμός ήταν κατ’ αρχάς κίνημα μεταρρυθμιστικό, με αιτήματα βελτιώσεως της πνευματικής και υλικής θέσης των ελληνορθοδόξων απέναντι στην τότε θρησκευτική και πολιτική ηγεσία του γένους, καθώς και απέναντι στην τουρκική διοίκηση, όχι όμως και πολιτικά ανατρεπτικό.^[2] – Λίγο μετά το 1790, όμως, από το διαφωτιστικό κίνημα ξεκορμίζει μια ριζοσπαστική τάση, που επιδιώκει πολιτική ανατροπή μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, με εκθρόνιση του σουλτάνου και εγκαθίδρυση δημοκρατικού καθεστώτος, ανάλογου με εκείνο που επαγγελόταν η σύγχρονη Γαλλική Επανάσταση, χωρίς να θίγεται η εδαφική ακεραιότητα της οθωμανικής επικράτειας. Η τάση αυτή επιδίωκε την συνύπαρξη με ισοτιμία όλων των λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κύριος εκπρόσωπός της ήταν ο Ρήγας Φεραίος, ( ή Βελεστινλής ). Ο Ρήγας, επηρεασμένος από τους Γάλλους επαναστάτες, μεταφράζει, συγγράφει και εκδίδει βιβλία και φυλλάδια, με σκοπό το φωτισμό του γένους, που θεωρεί αναγκαία συνθήκη για την ευόδωση του επαναστατικού του οράματος, ( βλ. Νέος Ανάχαρσις, Φυσικής Απάνθισμα, Χάρτα της Ελλάδος, Νέα Πολιτική Διοίκησις, Θούριος κλπ. ). Παράλληλα προσπαθεί να οργανώσει επαναστατικό δίκτυο για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Συλλαμβάνεται, μετά από προδοσία, από τις Αυστριακές αρχές και παραδίδεται στις Τουρκικές, για να εκτελεστεί τελικά, μαζί με επτά συντρόφους του, στο φρούριο του Βελιγραδίου την 24^η Ιουνίου 1798. Για αυτόν είπε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης : «Εστάθη ο μεγαλύτερος ευεργέτης της φυλής μας. Το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του Θεού, όσο το αίμα του άγιο».

(3) Η αντίδραση των συντηρητικών και η δικαιολόγησή της:

Η αποκάλυψη της συνωμοτικής δράσης του Ρήγα, σε συνδυασμό με την κατάληψη των Επτανήσων από τους Γάλλους το 1797, σήμανε συναγερμό στην συντηρητική πτέρυγα του κλήρου και των προεστών. Κατά την αντίληψή τους οι ιδέες των Γάλλων επαναστατών αποτελούσαν κίνδυνο για την ορθόδοξη  χριστιανική πίστη και οποιαδήποτε εξέγερση εναντίον των Τούρκων θα προκαλούσε εκ μέρους τους δυσβάστακτα αντίποινα. Η αντίδρασή τους εκφράστηκε εναργώς με μια δημόσια επιστολή προς το πλήρωμα της Εκκλησίας με την ονομασία «Διδασκαλία Πατρική», που κυκλοφόρησε λίγο πριν ή λίγο μετά το θάνατο του Ρήγα το 1798, και υπογράφεται από τον τότε υπέργηρο πατριάρχη Ιεροσολύμων Άνθιμο, στον οποίο και πράγματι αποδίδεται από ορισμένους ερευνητές το κείμενο αυτό. Κάποιοι άλλοι ιστορικοί, όμως, το αποδίδουν, είτε ως έμπνευση είτε ως ιδιόχειρη συγγραφή, στον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, ή στον λόγιο Αθανάσιο Πάριο, σφοδρό πολέμιο του Διαφωτισμού.

Χαρακτηριστικά στο κείμενο της «Διδασκαλίας Πατρικής» αναφέρεται ότι : «Ο Κύριος, δια να φυλάξη και αύθις αλώβητον την αγίαν και ορθόδοξον πίστιν ημών των ευσεβών και να σώση τους πάντας, ήγειρεν εκ του μηδενός την ισχυράν αυτήν βασιλείαν των Οθωμανών, αντί της των Ρωμαίων ημών βασιλείας, η οποία είχεν αρχίσει τρόπον τινά να χωλαίνει εις τα της ορθοδόξου πίστεως φρονήματα και ύψωσεν την βασιλείαν αυτήν των Οθωμανών περισσότερον από κάθε άλλην, δια να αποδείξη αναμφιβόλως ότι θείω εγένετο βουλήματι κι όχι με δύναμιν των ανθρώπων…κλπ.».

——————

(4) Η είσοδος του Αδαμαντίου ΚΟΡΑΗ στην Ιστορία.

Εκείνη την εποχή (1798) ένας γιατρός ελληνικής καταγωγής, εγκατεστημένος ήδη από το 1788 στο Παρίσι, είχε αρχίσει να γίνεται γνωστός στους κύκλους των διανοουμένων Ελλήνων της διασποράς και των Γάλλων, για την γλωσσομάθειά του, τα φιλοσοφικά του ενδιαφέροντα και την εμβρίθειά του στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Είναι ο Αδαμάντιος Κοραής.

Διαπνεόμενος από φλογερή φιλοπατρία και διατελώντας σε γνώση του πολιτικού μηνύματος του Ρήγα, συγκλονίζεται από την είδηση της θλιβερής τύχης αυτού και των συντρόφων του. Συγχρόνως λαμβάνει γνώση και του φυλλαδίου της «Πατρικής Διδασκαλίας» και εξοργίζεται. Λαμβάνει τότε την απόφαση να προβεί σε δημόσια καταγγελία του περιεχομένου της Πατρικής Διδασκαλίας, με ένα δικό του μαχητικό κείμενο, και να υποστηρίξει την ανάγκη ανατροπής του Οθωμανικού ζυγού.

Συγγράφει έτσι και διανέμει ένα φυλλάδιο με τον τίτλο «Αδελφική Διδασκαλία», στο οποίο προσπαθεί να αποδείξει, με αποσπάσματα από τα ιερά κείμενα, ότι καθήκον του σωστού χριστιανού δεν είναι η υπακοή σε άνομους άρχοντες, αλλά αντίθετα η ανυπακοή και η ανατροπή τους. Γράφει χαρακτηριστικά : «Διδάσκουσι ναι ο Χριστός και οι Απόστολοι την υποταγήν εις τους κυρίους, αλλ’ εις ποίους κυρίους; εις εκείνους όσοι το δίκαιον και την ισότητα τοις δούλοις παρέχουσι, ( Απ. Παύλος, προς Κολοσσαείς ). Εξηγεί δε ότι ενώ η πειθαρχία στους νόμους που έχουν τεθεί δημοκρατικά από τον λαό είναι πειθαρχία στην θέληση του ίδιου του Θεού, αντίθετα η υπακοή σε νόμους τυραννίας δεν επιδοκιμάζεται από τον Θεό! Υπερασπιζόμενος την θέση της Πατρικής Διδασκαλίας απάντησε στην Αδελφική Διδασκαλία του Κοραή με σφοδρότητα ο Αθανάσιος Πάριος στα έργα του Χριστιανική Απολογία (1798), Αντιφώνησις (1802) και «Νέος Ραψάκης» ( 1805 ). – ( Ο τίτλος του τελευταίου αφορά τον Κοραή που παρομοιάζεται με τον Ραψάκη στρατηγό των Ασσυρίων, ο οποίος κατά την πολιορκία της Ιερουσαλήμ θέλησε να παραπλανήσει τους Ιουδαίους να στασιάσουν κατά των ηγεμόνων τους ).

(5) Βιογραφικά στοιχεία του Αδαμάντιου ΚΟΡΑΗ:

Ο Αδαμάντιος Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1748. Τις εγκύκλιες σπουδές του έκανε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. Το 1772 εγκαθίσταται στο Άμστερνταμ ως αντιπρόσωπος της εμπορικής εταιρίας του πατέρα του. Εκεί υιοθετεί τα ευρωπαϊκά ήθη και τον αντίστοιχο τρόπο ζωής και συνδέεται με αξιόλογους πνευματικούς ανθρώπους. Λαμβάνει μαθήματα λογικής και φιλοσοφίας. Λόγω εμπορικών ατυχημάτων επιστρέφει στη Σμύρνη το 1778. Πείθει τους γονείς του να τον στείλουν για ιατρικές σπουδές στη Γαλλία. Εκεί σπουδάζει στην τότε διάσημη ιατρική σχολή του Μονπελιέ κατά τα έτη 1782 – 1788, επιτυγχάνοντας λαμπρές διακρίσεις. Μολονότι εξέδωσε μεταξύ άλλων και ιατρικά συγγράμματα, («Σύνοψις Πυρετολογίας», «Medicus Ηιppocraticus»), δεν εξάσκησε ποτέ το επάγγελμα του ιατρού. [Όπως έγραψε ο ίδιος, το κίνητρό του για να σπουδάσει την ιατρική ήταν να μπορέσει να βιοπορισθεί αξιοπρεπώς, εάν τύχαινε να εξαναγκασθεί να ζήσει σε τουρκοκρατούμενη περιοχή, διότι οι Τούρκοι τους μόνους επιστήμονες που σέβονταν τότε ήταν οι γιατροί.]

Τον Μάιο του 1788 μετακόμισε στο Παρίσι, που τον ενθουσίασε, και έμεινε σε αυτό μέχρι το τέλος της ζωής του το 1833. Εκεί έγινε μάρτυρας των κοσμοϊστορικών γεγονότων της Γαλλικής Επαναστάσεως από κοντά και επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ιδέες της, αν και αργότερα αποδοκίμασε τις εκτροπές της που έλαβαν χώρα κατά την περίοδο της Τρομοκρατίας. Μεγάλες ελπίδες για ένα δικαιότερο κόσμο, καθώς και για την απελευθέρωση της Ελλάδας, του γέννησε η άνοδος του Ναπολέοντα στην εξουσία, ( βλ. τα έργα του: «Άσμα πολεμιστήριον» και «Σάλπισμα πολεμιστήριον», κατά τα έτη 1800 και 1801, για τους Έλληνες που πολεμούσαν τότε με τον Ναπολέοντα στην εκστρατεία του στην Αίγυπτο. ). Όμως απογοητεύθηκε σύντομα και από αυτόν, αφού, όπως έγραψε : «αντί να ελευθερώσει τους καταπονημένους λαούς της Ευρώπης από τους δεσπότας των, επρόκρινε να γενεί αυτός δεσποτών δεσπότης…».

Το 1803 εκφωνεί στα γαλλικά το περίφημο «Υπόμνημα περί της παρούσης καταστάσεως του πολιτισμού εν Ελλάδι», σε συνεδρίαση της ολομέλειας της «Εταιρείας των Παρατηρητών του Ανθρώπου» στο Παρίσι, το οποίο προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στο γαλλικό κοινό και ενίσχυσε τα φιλελληνικά αισθήματα.

Στο Παρίσι ο Κοραής έζησε με μεγάλη οικονομική στενότητα. Μοναδικό σταθερό εισόδημά του ήταν μία μικρή ισόβια σύνταξη που του απένειμε ο Ναπολέων για την εξαίρετη έκδοση στα γαλλικά των Γεωγραφικών του Στράβωνα το 1805. Το εκδοτικό και συγγραφικό του έργο στηρίχθηκε κυρίως σε δωρεές εθνικών ευεργετών, όπως οι Ηπειρώτες Ζωσιμάδες και  διάφοροι εμπορευόμενοι από την πατρίδα του τη Χίο.

Οι ιδέες του τον έφεραν σε αντιπαράθεση με τον ανώτερο κλήρο και το Πατριαρχείο, με αποτέλεσμα να κληθεί σε απολογία το 1815 για κακόδοξες και αιρετικές απόψεις. Κατά δε το τέλος της ζωής του, ήρθε σε ρήξη και με τον Καποδίστρια, κατά του οποίου εξαπέλυσε έγγραφες επιθέσεις υπό μορφή διαλόγων, κατηγορώντας τον ότι επιθυμούσε να γίνει τύραννος της ελευθερωμένης Ελλάδος, όπως προηγουμένως ο Σουλτάνος, (πρώτος διάλογος το 1830 «Τι συμφέρει εις την ελευθερωμένην από Τούρκους Ελλάδα να πράξη εις τας παρούσας περιστάσεις δια να μη δουλωθεί εις χριστιανούς τουρκίζοντας» και το 1831 δεύτερος διάλογος με τον ίδιο τίτλο), Δεν έχει αποδειχθεί εάν η αλλαγή της στάσης του απέναντι στον Κυβερνήτη οφειλόταν μόνο σε διαβολές εναντίον εκείνου ή υπήρξε και κάτι άλλο. Πάντως η «ενός ανδρός αρχή» και οι φιλορωσικές διαθέσεις που αποδίδονταν στον Καποδίστρια τον εύρισκαν τελείως αντίθετο.

 (6) Ο σκοπός ζωής, οι ιδέες και το έργο του ΚΟΡΑΗ.

 (-Α΄) Ο σκοπός του : Η ελληνική παιδεία και η μετακένωση της σύγχρονης γνώσης των προηγμένων εθνών στην Ελλάδα.).

Ήδη από το 1798-99 ο Κοραής είχε συλλάβει την κεντρική ιδέα του έργου της ζωής του. Μολονότι το φιλολογικό του έργο είχε ευρωπαϊκή διάσταση, ο σκοπός, στον οποίο αυτόκλητα έθεσε τον εαυτό του στρατιώτη, με όπλο το πνεύμα και την πένα του, ήταν μια εκπαιδευτική διαδικασία. Δηλαδή το να καταστήσει τους ομοεθνείς του κοινωνούς της αρχαίας ελληνικής σοφίας με νέες σχολιασμένες εκδόσεις των σημαντικών έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. – Μέσω δε αυτής της επανεκπαίδευσης των νέων Ελλήνων πίστευε ότι μπορούσε να επιτευχθεί η (ονομασθείσα από τον ίδιο έτσι) μετακένωση προς την Ελλάδα των σύγχρονων επιτευγμάτων του πνεύματος στη νεωτερική Δύση, αφού η πρόοδος των Δυτικών στηρίχθηκε ακριβώς στα διασωθέντα σπαράγματα του αρχαίου ελληνορωμαϊκού πολιτισμού.^[3]

(- Β΄) Η θέση του για την πολιτική ανεξαρτησία του έθνους.)

Την πολιτική ανεξαρτησία του έθνους δεν την θεωρούσε άμεση επιδίωξη, αλλά τη συναρτούσε με την καλλιέργεια της σωστής παιδείας, καθόσον, (όπως πίστευε), για την επίτευξη και τη διατήρηση της ανεξαρτησίας ήταν αναγκαία εκείνη η εκπαιδευτική διαδικασία, που θα ανύψωνε τον ελληνικό λαό στο επίπεδο των πολιτισμένων εθνών και της αρχαίας δόξας του. – Παρά ταύτα σε επιστολή του προς τον φίλο του Νεόφυτο Βάμβα τον Σεπτέμβριο του 1821 αποδέχεται ως τετελεσμένο την επανάσταση και γράφει ότι : «η τουρκική αντίδραση μας έθεσεν εις την ανάγκην του ή να νικήσομεν ή να αποθάνομεν». Για να επανέλθει όμως αργότερα στον σκεπτικισμό του, όταν είχε πλέον ξεσπάσει η διχόνοια, γράφοντας τον Αύγουστο του 1825 προς τις πολιτικές και στρατιωτικές αρχές του Ναυπλίου τα εξής: «η αποστασία μας, αν και κατά πάντα δικαία, έγινεν όμως προ του πρέποντος καιρού», γιατί δεν έφτανε το κατά των Τούρκων μίσος αλλά χρειαζόταν λίγος χρόνος ακόμη για εκείνη την παιδεία που θα ενέπνεε και μίσος «κατά πάσης τουρκικής πράξεως», εννοώντας εκείνες τις διχαστικές πολιτικές πράξεις που εξομοίωναν τους Έλληνες με τους Τούρκους.

(-Γ΄) Η θέση του για τη γλώσσα.)

Για την επιζητούμενη εκπαιδευτική διαδικασία της μετακένωσης, έκρινε ότι ήταν αναγκαίο να υπάρξει μια κοινή νεοελληνική γλώσσα, με βάση μεν την σύγχρονη τότε καθομιλουμένη, αλλά επεξεργασμένη. Η τελευταία είχε, (κατά την γνώμη του), ανάγκη εκκαθαρίσεως από ξένες βαρβαρικές προσμίξεις και από εκλέπτυνση των εννοιών της με την δημιουργία νέων λέξεων, πλασμένων από τον πλούτο της αρχαίας, ώστε να αποδοθούν καλύτερα σε αυτήν και οι νέες κατακτήσεις των επιστημών στη Δύση. – Είμαστε, όπως έλεγε ο ίδιος, ακόμη στο «γνάσιμο» της γλώσσας και τα αποτελέσματα θα τα απολαύσουν οι μελλοντικές γενιές! Για την άποψή του αυτή έχει επικριθεί από σύγχρονους λογοτέχνες και  γλωσσολόγους ότι παρέβλεψε τη φυσική εξέλιξη της γλώσσας και θεώρησε άδικα τη σύγχρονη ελληνική του καιρού του ως εκφυλισμένη και παρηκμασμένη σε σχέση με τα αρχαία πρότυπα. Παράβαλε στο σημείο αυτό και την αντίθετη άποψη του Σεφέρη από την ομιλία του κατά την απονομή του νόμπελ : «Ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα δὲν ἔπαψε ποτέ της νὰ μιλιέται. Δέχτηκε τὶς ἀλλοιώσεις ποὺ δέχεται καθετὶ ζωντανό, ἀλλὰ δὲν παρουσιάζει κανένα χάσμα.».^[4]

(-Δ΄) Οι ιδέες του για τη θρησκεία.)

Ο Κοραής πιστεύει στις βασικές ιδέες του Διαφωτισμού χωρίς να παύσει στιγμή να πιστεύει και στην πατρώα θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας, αν και συχνά είχε καταγγείλει εκτροπές των λειτουργών της, ( βλ. έτσι τον σπουδαίο θεολόγο Δημήτριο Μπαλάνο : «Ο Κοραής περί εκκλησίας και κλήρου» ). Προσπάθησε να μείνει μακριά, όπως έγραψε, από την «Σκύλλαν της απιστίας» και την «Χάρυβδιν της δεισιδαιμονίας», ( πάλι η μέση οδός όπως και με την γλώσσα ). Ένθερμος υποστηρικτής της ανεξιθρησκίας είχε εκφράσει τη γνώμη ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχει συνταγματική αναφορά περί επικρατούσας θρησκείας και είχε ενθαρρύνει την αυτοκεφαλία της Ελλαδικής Εκκλησίας έναντι του Πατριαρχείου, απόψεις για τις οποίες επικρίθηκε από πολλούς μέχρι σήμερα.

(-Ε) Εργογραφία.)

Το συγγραφικό, μεταφραστικό και εκδοτικό έργο του είναι τεράστιο και η έκτασή του δεν επιτρέπει την πλήρη έκθεσή του στην παρούσα αναφορά.

Για την διάδοση της μελέτης των έργων των αρχαίων συγγραφέων, προέβη συστηματικά σε επιμελημένες εκδόσεις σημαντικών κειμένων της αρχαίας γραμματείας. Αυτές περιλαμβάνονται στη σειρά «Ελληνική Βιβλιοθήκη», (17 τόμοι) και στα «Πάρεργα της Ελληνικής Βιβλιοθήκης», (9 τόμοι), ενώ κάποιες αποτελούν ανεξάρτητες εκδόσεις εκτός σειράς. Οι εκδόσεις του συνοδεύονται πάντα από παρατηρήσεις και σχόλια στην κοινή νέα ελληνική γλώσσα, (κάποια υπό μορφή επιστολής), που απέδιδαν τις ηθικές, φιλοσοφικές, γλωσσικές  και πολιτικές του απόψεις. Αυτά είναι τα πολύτιμα «Προλεγόμενα» των εκδόσεών του. Υπάρχουν επίσης τα λεγόμενα Άτακτα, ήτοι συλλογή σε επτά (7) τόμους μικρών, φιλολογικών κυρίως, εργασιών του.

Στο έργο του περιλαμβάνεται και η εκτεταμένη επιστολογραφία του με σημαντικούς ανθρώπους της εποχής του, Έλληνες και ξένους, με την οποία αφήνει σημαντικές παρακαταθήκες. – Έτσι αλληλογραφεί : (ενδεικτικά) : με τον τρίτο πρόεδρο των ΗΠΑ Τόμας Τζέφερσον, ζητώντας του πληροφορίες για το πολίτευμα της χώρας του, με τον Γάλλο στρατηγό Λαφαγιέτ, που έλαβε μέρος στον πόλεμο της αμερικανικής ανεξαρτησίας, με τον Άγγλο νομομαθή, φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Jeremy Bentham, με τον Ιωάννη Καποδίστρια, (πριν από τη ρήξη των σχέσεών τους), με τον Αλ/δρο Μαυροκορδάτο, προς τον οποίο δίνει συμβουλές για το «προσωρινό πολίτευμα της Ελλάδος», προτείνοντας την υιοθέτηση του βορειοαμερικανικού πολιτεύματος, ( βλ. την επιστολή αυτή ενσωματωμένη στα προλεγόμενά του των Ηθικών Νικομαχείων ), με τον Δημ. Υψηλάντη, τον Ανδρ. Μιαούλη, τον Κων. Κανάρη και τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, προς τους οποίους όλους δίνει συμβουλές για εθνική ομοψυχία.

Από τα νομικο – φιλοσοφικά έργα του αξίζει να αναφερθούν ιδιαίτερα : (1) Η ελληνική μετάφραση, το 1802, του έργου του Βεκκαρία «Περί αμαρτημάτων και ποινών», την οποία αφιερώνει στην τότε νεοσύστατη, πρώτη σύγχρονη ελληνική πολιτεία των Ιονίων Νήσων και (2) Η «Διατριβή Αυτοσχέδιος περί του περιβοήτου δόγματος των Σκεπτικών Φιλοσόφων και των Σοφιστών, Νόμω Καλόν, Νόμω Κακόν» (1819). Με το έργο του αυτό ο Κοραής πήρε θέση σε μία αρχαιότατη διαμάχη περί του αν υπάρχει ένα υπεράνω του θετικού δικαίου φυσικό δίκαιο, προερχόμενο από την ουσία – τη φύση του ανθρώπου ως έλλογου όντος, με βάση το οποίο κρίνεται η ορθότητα των νόμων που θεσμοθετούνται στις ανθρώπινες κοινωνίες, όπως είχαν υποστηρίξει κυρίως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, οι Στωικοί και άλλοι, ή αν το δίκαιο ή το άδικο είναι μόνο αυτό που οι ανθρώπινοι νόμοι ορίζουν κάθε φορά σαν τέτοιο, όπως είχαν υποστηρίξει οι Σοφιστές. Στο εν λόγω έργο του σημειώνει ότι κριτήριο της αληθείας είναι όχι οι αισθήσεις αλλά ο ορθός, άλλως ο κοινός ή θείος λόγος και ότι ο λόγος αυτός «σημαίνει την λογικήν δύναμιν, την οποίαν έχοντες κοινήν οι άνθρωποι, κοινώς και ομοφώνως όλοι, ή καν το πλειότερον αυτών μέρος, διακρίνουσι την αλήθειαν από το ψεύδος, το καλόν από το κακόν, το δίκαιον από το άδικον, χωρίς να προσμένουν να το μάθωσι από τους νόμους, ή τας υπολήψεις και δόξας μερικού τινός έθνους, ή τινών ανθρώπων». – Κατά τον Κοραή το Δίκαιο δεν ταυτίζεται με το κρατικό δίκαιο, αλλά το τελευταίο αποτελεί μια συνεχή προσπάθεια ερμηνείας του αυθεντικού Δικαίου, το οποίο βρίσκεται ανάμεσα σε δύο πόλους βασικούς της ανθρώπινης ζωής – την εξουσία και την αγάπη.^[5] Αντίστοιχα, στη σημερινή νομική γλώσσα, θα λέγαμε πως το αληθές δίκαιο βρίσκεται ανάμεσα στην πλήρη ικανοποίηση μιας νόμιμης αξίωσης και στην επιείκεια απέναντι στον υπόχρεο, κατά το λατινικό “summum jus summa injuria”.

(7) Επίλογος :

Σε όλη την ζωή του ο Κοραής προβληματίσθηκε πάνω στις ιδέες – προτάγματα της Γαλλικής Επανάστασης «Ελευθερία – Ισότητα – Αδελφότητα». Συνέτασσε επιστολές ακόμα και προς τον ίδιο τον εαυτό του για να διασώσει τις σκέψεις του. Η ελευθερία μας λέει σημαίνει «υποταγή εις τους νόμους» δηλαδή η ελευθερία ορίζεται αποφατικά με βάση τους περιορισμούς της. Οι νόμοι όμως πρέπει να είναι δίκαιοι. Και για να είναι δίκαιοι πρέπει να στηρίζονται στην κατ’ αξίαν ισότητα, η οποία δεν καταργεί τις φυσικές ανισότητες αλλά τις περιορίζει : «του βάρους τόσον μόνο μέρος επιβάλλει εις καθένα, όσον δύναται να βαστάσει. Του κέρδους τόσον μόνον μέρος χαρίζει εις αυτόν, όσον ημπορεί να πραγματευθεί εις κοινήν όλων των πολιτών ωφέλειαν». Και εδώ έρχεται να συμπληρώσει την ιδεολογία του Κοραή η έννοια της «αδελφότητας», καθόσον δίκαιος είναι εκείνος ο οποίος ενεργεί «αδελφικώς», δηλαδή έχοντας κατά νου ότι «όλοι οι συμπολίται, όντες όμοιοι (κατά) την φύσιν άνθρωποι, την αυτήν κλίσιν και ακολούθως το αυτό δίκαιον, ( δηλαδή  δικαίωμα ), έχουν να απολαύσωσιν αναλόγως όλα τα αγαθά, όσα κάμνουν ευδαίμονα τον πολίτην».

– Καθώς περπατάμε πολλές φορές βιαστικά έξω από το παλιό κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου, ας σταματήσουμε μια φορά κι ας προσέξουμε τους τέσσερις ανδριάντες που κοσμούν το προαύλιο και την πρόσοψή του. Είναι ο Κοραής και ο Καποδίστριας καθήμενοι, ο Ρήγας Φεραίος και ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ όρθιοι. Είναι όλοι δικοί μας, αλλά αντιπροσωπεύουν τελείως διαφορετικά οράματα για την μοίρα του Ελληνισμού, έχοντας υπάρξει ιστορικά και μεγάλοι αντίπαλοι μεταξύ τους. Ο καθένας με τον τρόπο του συνέβαλαν για να διαμορφωθεί αυτό το οποίο είμαστε εμείς σήμερα. Αν αναρωτηθούμε τι πρέπει να κάνουμε για το μέλλον, ας αναλογισθούμε τον γέροντα των Παρισίων και την περίφημη «μέση οδό» του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα υποστηρίξουμε με σθένος την προσωπική γνώμη μας, όπως κι εκείνος.-

Αθήνα 7 – 11 – 2021.

^[1] ( βλ. λ.χ. την καταδίκη του Βενιαμίν Λέσβιου για την διδασκαλία του ηλιοκεντρικού συστήματος, όπως παλιότερα του Μεθόδιου Ανθρακίτη για τη διδασκαλία της άλγεβρας και της Ευκλείδειας Γεωμετρίας, και άλλων ).

^[2] ( βλ. έτσι μεταξύ άλλων και Roderick Beaton, «Ελλάδα-η βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους»).

^[3] Γράφει χαρακτηριστικά : «Προθυμηθείτε να μετακενώσετε οι κοσμικοί εις τας πατρίδας, οι αρχιερείς εις τας επαρχίας την παιδείαν της φωτισμένης Ευρώπης.»  ( Προλεγόμενα στον 1^ο τ. της Ελλ. Βιβλ., σ. 562 ) – «Των επιστημών όσαι φωτίζουν σήμερον την Ευρώπην, τα πρώτα σπέρματα και στοιχεία εγεννήθησαν εις την πατρίδαν των Ελλήνων και σώζονται εις τα βιβλία των Ελληνικών συγγραφέων.» – ( Προλεγ. στον 4^ο τ. της Ελλ. Βιβλ., σ.39 ).

^[4] βλ. και Μανώλη Τριανταφυλλίδη ότι τα νέα ελληνικά είναι η ίδια γλώσσα με την αρχαία αλλά εξελιγμένη, αν και γενικά επιδοκιμάζει τον Κοραή ).

^[5] (βλ. έτσι τον ερευνητή Δημήτριο Χαραλαμπίδη από το βιβλίο του «Ο Αδαμάντιος Κοραής και η πολιτική» σελ. 61 έως 64).